Người giầu theo quan điêm của công chúng – Chúng ta nghĩ gì khi nghĩ về sự giầu có – Tác giả: Rainer Zitelmann
Hàng triệu ngườ Việt Nam đã thoát nghèo và vươn lên tầng lớp trung lưu và số người giầu cũng tăng nhanh tương ứng ở Việt Nam sau khi đất nước Đổi mới vào cuối những năm 80s. Trong khi nhiều người vẫn nghĩ rằng đây là cuộc chơi tổng bằng không “zero game”, nghĩa là ai đó giầu thì phải có người khác nghèo bù lại, nhưng sự giầu có không vận hành như vậy, vẫn có những sự giầu có mà ai cũng được hưởng lợi từ nó.
Định kiến, thái độ thù ghét nhằm vào người giầu, ngày càng trở nên gay gắt hơn ở rất nhiều nước kể cả các nước phát triển như Mỹ, Đức, Anh, Pháp,…Những định kiến nhằm vào người giầu phổ biến trong tất cả mọi tầng lớp xã hội. Tuy nhiên, ở quốc gia nào cũng luôn có rủi ro rằng lòng đố kị với người giầu sẽ gây chia rẽ và cản trở sự tiến bộ.
- Định kiến và khuôn mẫu là gì?
Định kiến có thể nói về nhiều thứ, nhưng ngày này nó thường được gắn với những quan điểm liên quan đến các nhóm người, mà thường là các nhóm thiểu số. Và nó thường mang ý nghĩa tiêu cực, và thường bị cho là quan điểm sai lầm.
“Prejudice”, có nghĩa là định kiến. Trong đó judice là ý kiến hoặc quan điểm, có nghĩa là chúng ta đã có ý kiến đánh giá trước cả khi tìm ra tất cả sự thật. Hoặc có thể định nghĩa định kiến là đưa ra 1 phát biểu có tính ràng buộc về 1 chủ đề mà không có kiến thức khách quan, đầy đủ về cấu trúc thực nghiệm thực tế hoặc cân nhắc đến kiến thức đó…Định kiến không phải lúc nào cũng là sai lầm. Nhiều người coi đó là 1 niềm tin mãnh liệt để tìm cách chứng minh, hay theo đuổi nó để đạt được mục đích.
Khuôn mẫu là niềm tin và quan điểm về những đặc điểm, thuộc tính và hành vi của thành viên trong các nhóm. Có rất nhiều sự chồng chéo giữa định kiến và khuôn mẫu với nhau. Khuôn mẫu đôi khi có thể đúng và hợp lý, đôi khi lại sai lâm và vô lí.
Định kiến xã hội là những liên tưởng (thường có tính chất đánh giá) đến những đặc điểm thường được coi là điển hình của 1 nhóm người này dưới góc nhìn của 1 nhóm khác. Tuy nhiên, không phải tất cả mọi người đều đồng tình với những liên tưởng này.
- Chủ nghĩa phân biệt giai cấp là gì?
Các vấn đề phân biệt thường bị lên án chính là phân biệt chủng tộc và phân biệt giới tính. Nhưng các vấn đề phân biệt về nghề nghiệp, giầu nghèo thì ít được nghiên cứu hơn. Định kiến theo sắc tộc và giai cấp thường đi cùng nhau vì mọi người thường nhìn ra sự tương quan giữa 2 yếu tố này. Hầu hết những người nghiên cứu về các chủ nghĩa phân biệt đều đến từ các tầng lớp yếu thế. Như người do thái nghiên cứu chủ nghĩa phân biệt do thái, người đồng tính nghiên cứu chủ nghĩa phân biệt đồng tính, phụ nữ nghiên cứu chủ nghĩa phân biệt giới tính,…
6 khung truyền thông thường được nhắc tới về người giầu:
- Khung đồng thuận: người giầu cũng giống những người khác;
- Khung ngưỡng mộ: người giầu là những người hào phóng và biết quan tâm;
- Khung noi gương: người giầu là hiện thân của giấc mơ Mỹ;
- Khung giá tiền: người giầu tin vào chân lí của chủ nghĩa duy vật;
- Khung “trong chăn có rận”: người giầu không hạnh phúc và có cuộc sống không bình thường;
- Khung “con sâu làm rầu nồi canh”: 1 số người giầu là những kẻ vô lại.
- Tình cảm và năng lực: Chúng ta đánh giá người khác nhóm như thế nào
Theo mô hình nội dung khuôn mẫu, có 2 khía cạnh chính định hình phản ứng tình cảm với người thuộc nhóm xã hội khác.
- Tình cảm: 1 người ngoài nhóm có thể được coi là ấm áp và thân thiện, hoặc lạnh lùng, không đáng tin và khó gần
- Năng lực: 1 người ngoài nhóm có thể được đánh giá là tự tin, chăm chỉ và tham vọng hoặc lười biếng và kém cỏi.
Chúng có thể kết hợp để tạo ra 4 loại đánh giá người khác:
- Tình cảm và có năng lực
- Tình cảm và không có năng lực
- Lạnh lùng và có năng lực
- Lạnh lùng và không có năng lực
Những người thuộc cùng nhóm thường có điểm cao nhất, người khác nhóm thường sẽ điểm thấp hơn. Người giầu thường được cho là điểm năng lực cao nhất, nhưng tình cảm thấp nhất.
- Nghiên cứu học thuật về sự đố kị
Bất cứ khi nào thử nghiệm mô hình nội dung khuôn mẫu, người giầu luôn nằm trong số những nhóm bị coi là có năng lực nhưng lạnh lùng, và khơi gợi cảm giác đố kị từ người khác. Người mang lòng đố kị vì họ cảm thấy có điều gì đó không đúng. Họ cho rằng người bị đố kị đã có 1 lợi thế bất công nào đó la cho họ hơn người đố kị. Đố kỹ đã trở thành động cở để rất nhiều người đưa ra các chính sách nhằm vào người giầu nhằm tái phân phối lại của cải xã hội. Nhưng sự thật dù có sự bình đẳng hơn, tái phấn phối như nào đi chăng nữa thì cũng sẽ không làm giảm đi lòng đố kị trong lòng mọi người.
- Niềm tin về tổng bằng 0: Bạn được thì tôi mất
Lòng đố kị và niềm tin rằng cuộc đời là 1 trò chơi có tổng bằng 0, trong đó người này có ưu thế thì chắc chắn người kia gặp bất lợi. Nguyên nhân do quan điểm kinh tế học truyền thống tập trung vào việc phân bổ tài sản chứ không phải là cách tài sản được tạo ra như thế nào.
- Tâm lí học về hành vi tìm người đổ lỗi
Trong chiều dài lịch sử, 1 số nhòm bị kì thị và chỉ trích vì những sự kiện tiêu cực mà không cách nào giải thích được. Trong nhiều trường hợp, những người gánh tội này còn bị đổ lỗi khi thiên tai xyar ra. Những người gánh tội bị như vậy vì họ bị coi là có sức mạnh.
Học thuyết tìm người đổ lỗi này là 1 học thuyết phổ biến bậc nhất về định kiến. Học thuyết này rất dễ hiểu và dễ dàng trở nên phổ biến để trở thành 1 luận điểm để tự củng cố tính đúng đắn của nó.
- Giữ lòng tự trọng: Lí thuyết bù trừ
Ngay từ khi còn nhỏ, các thành viên trong xã hội đã có hình dung về người giầu và người nghèo. Mọi người thường nhận định người giầu giỏi giang hơn từ sớm và nhận định này sẽ được củng cố khi trẻ em lớn lên dần. Và người trưởng thành cũng coi người giầu là thông minh và thành công hơn. Các thành viên của nhóm giai cấp cao hơn thường so sánh bản thân họ với các nhóm khác trên cơ sở văn hóa và kinh tế xã hội, trong khi thành viên của giai cấp thấp hơn lại có xu hướng phụ thuộc vào các tiêu chí đạo đức.
Vì vậy, rất nhiều các quy luật bị gán cho như phu nữ đẹp thì bị cho là ngu dốt, cầu thủ bóng đá thì bị cho là thiếu thông minh, các nhà khoa học thông minh thì bị cho là thiếu thực tế,…đó là lí thuyết bù trừ người ta gán cho để thỏa mãn lòng tự trọng của mình khi đánh giá người khác.
- Lí giải về thành công: Năng lực cá nhân hay hoàn cảnh bên ngoài
Con người lí giải về sự giầu có của người giầu qua 3 yếu tố:
- Hoàn cảnh bên ngoài: bao gồm các thành tố thuận lợi như tài sản thừa kế hoặc các mối quan hệ gia đình.
- Đặc điểm và tài năng của cá nhân: các đặc điêm được đánh giá tích cực, ví dụ như tham vọng, trí tuệ và kỹ năng xã hội, ngoài ra có sự nhẫn tâm và bất lương hay bị gán cho
- May mắn: bao gồm những tình huống có lợi nhưng xảy ra ngẫu nhiên
Người thiếu thành công thường lí giải việc đó theo hướng thiếu sự may mắ, do hoàn cảnh bên ngoài sô đẩy, trong khi người thành công thường lí giải sự thành công do các đặc điêm cá nhân tích cực.
- Người giầu: Nhóm thiểu số được ngưỡng mộ nhưng thường bị hoài nghi
Các mức thu nhập, giá trị tài sản ròng để đánh giá đâu là người giầu rất khác nhau ở từng khu vực, thời kỳ, độ tuổi tham gia khảo sát và khác nhau ở các nước.
- Người Việt Nam đánh giá về người giầu như thế nào?
1 khảo sát ở Việt Nam được Ipsos MORI thực hiện vào tháng 9/2021 cho thấy ccos 76% người coi việc làm giầu là rất quan trọng/quan trọng. Có 16% cho rằng trung lập và 8% cho rằng không quan trọng/hoặc hoàn toàn không quan trọng. Việt Nam cũng là nước duy nhất khảo sát có tỷ lệ phụ nữ muốn làm giầu cao hơn nam giới ở mức 80% và cao hơn hẳn các nước khác cũng được khảo sát. Người trẻ 80% coi làm giầu rất quan trọng còn người già >55 tuổi thì chỉ có 65% coi làm giầu là rất quan trọng. Việc coi làm giầu là quan trọng cũng tăng ở các dải thu nhập càng cao thì coi việc làm giầu quan trọng càng lớn.
45% người Việt đồng tình với các phát biểu tích cực về người giầu trong khi có 18% là đồng tình với các phát biểu tiêu cực về người giầu. Theo khảo sát thì có khoảng 1/5 người Việt Nam có thái độ tiêu cực về người giầu. Mọi người cũng có xu hướng ủng hộ việc các nhà quản lí có thu nhập chênh lệch cao với nhân viên, và cũng không ủng hộ việc đánh thuế thật cao người giầu. Hệ số đố kị xã hội (SEC) của Việt Nam vào khoảng 0,43, tức số người đố kị người giầu ít hơn nhiều số người không đố kị người giầu.
- Người Mỹ và người châu Âu nhìn nhận về người giầu như thế nào?
Hệ số đố kị xã hội (SEC) là thước đo lượng hóa để đo lường quan điểm của xã hội về người giầu. Hệ số = 1 là quốc gia có số người đố kị và không đố kị bằng nhau. <1 là có nhiều người không đố kị hơn, và >1 là nhiều người đố kị hơn.
Trong khảo sát thì Pháp là nước có SEC =1,26>1 cao nhất trong các nước khảo sát. Trong khi đó Anh hệ số SEC =0.37 là thấp nhất. Mỹ là 0.43 cũng ở mức thấp. Và người càng có thu nhập thấp thì mức độ đố kị sẽ càng cao. Các nước phương Tây cũng khá đồng thuận trong việc người giầu nên nộp thuế nhiều hơn, thuế nên đánh tỷ lệ cao hơn hẳn cho những người giầu.
- So sánh 4 quốc gia châu Á: Thái độ đói với người giầu tại Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc và Việt Nam
Với người châu Á, điều quan trọng là phải trở nên giầu có. Các quốc gia châu Á, tỷ lệ khẳng định làm giầu rất quan rọng/quan trọng ở Nhật Bản là 43%, Trung Quốc là 50%, Hàn Quốc là 63% và Việt Nam là 76%. Cao hơn rất nhiều so với Âu – Mỹ là khoảng 19% – 36%. Bình quân 4 nước châu Á vào khoảng 58%, cao hơn 30% so với Âu – Mĩ.
TQ là nước có mức độ đố kĩ xã hội với người giầu cao ở mức 0,93, VN 0.43, Hàn Quốc 0,33 và Nhạt Bản 0,26. Và RSI tại Việt Nam, Nhật Bản, Hàn Quốc khá thấp ở mức 0,4-0,5 nên thái độ của xã hội là tích cực với người giầu, trong khi ở TQ là 0,9 là thái độ với người giầu gần với ngưỡng tiêu cực.
Ngưỡng giầu tại TQ là >2trCNY, Nhật Bản là >200tr Yên, HQ là >1 tỷ Won, VN là >10 tỷ đồng. Còn ở Âu – Mĩ là ngưỡng >1tr USD/Euro. Đây là các ngưỡng được xác định tại thời điểm khảo sát của tác giả tại các nước.
VN là quốc gia trái ngược với hầu hết các nước khác khi người giầu được coi trọng, trong khi hầu hết các nước ở châu Âu là coi thường. 63% người VN đề xuất mức thuế với người giầu không nên quá cao trong khi các nước khác hầu hết đều đều xuất đánh thuế thật cao với người giầu. Chỉ có 21% ủng hộ đánh thuế cao người giầu. Trong khi ở Nhật là 32% phản đối mức thuế cao so với 63% của VN. HQ là 30%, TQ là 37%.
VN cũng dẫn đầu ủng hộ việt trả lương cao cho quản lý với 45% ủng hộ. HQ là 29%, TQ là 33% và Nhật Bản là 18%. TQ dẫn đầu tỉ lệ phản đối trả lương cao cho quả lý với tỷ lệ 57%, VN-HQ-NB đều tỷ lệ thấp ở mức 13-14%.
- Người giầu trong các bộ phim Hollywood
Các khung người giầu thường thấy trên film Hollywood:
- Không gì có thể ngăn cản người giầu theo đuổi mục tiêu kinh tế
- Người giầu chỉ quan tâm đến lợi nhuận, tất cả chỉ nhằm thỏa mãn lòng tham
- Chỉ có tiền bạc thôi là chưa đủ để khiến bạn hạnh phúc, bạn không thể mua được mọi thứ bằng tiền
- Người giầu có thể nhận ra sai lầm của mình và hoàn lương, từ đó xóa bỏ những ấn tượng tiêu cực điển hình thường gắn với người giầu
Những đặc điểm tiêu cực phổ biến nhất ở các nhân vật giầu có là:
- Kiêu ngạo
- Đáng ghét
- Nhẫn tâm
- Bất lương
- Ích kỉ
Những đặc điểm tích cực ở các nhân vận giầu có là:
- Giầu sức tưởng tượng, sáng tạo
- Liều lĩnh, táo bạo
- Nhìn xa trông rộng
Kết luận
Các nghiên cứu về định kiến chủng tộc và chủ nghĩa phân biệt giới tính là chính trong khi các định kiến về giai cấp ít hơn. Trong các nghiên cứu về giai cấp lại chủ yếu đề cập tới định kiến của các giai cấp với tầng lớp dưới mà ít có nghiên cứu các định kiến với người giầu có, được coi là giai cấp cao. Người giầu là mũi nhọn của các định kiến về các quan điểm tổng bằng 0 trong phân phối thu nhập, tài sản xã hội, bị coi là nguyên nhân gây ra bất bình đẳng, đói nghèo,…
Nhìn chung những hình ảnh về người giầu qua phương tiện truyền thông sẽ đóng vai trò then chốt trong việc định hình cảm nhận về họ của mọi người trong xã hội.
